“Bij De Hooge Riet in Ermelo troffen we zo veel moois aan, dat we tachtig procent konden laten staan en gebruiken als uitgangspunt voor de transformatie”, vertelt Hank van Tilborg van H+N+S Landschapsarchitecten. Met dit bijzondere project wonnen zij eind 2024 de NVTL Award in de categorie Uitgevoerd Tuinontwerp. “Onze basishouding is dat we heel zuinig zijn op wat we aantreffen.”
Tekst: Nolanda Klunder
Dronefoto’s: Siebe Swart
Overige foto's: H+N+S Landschapsarchitecten
Met de vernieuwing van De Hooge Riet in Ermelo won H+N+S Landschapsarchitecten afgelopen november de NVTL Award 2024 voor Uitgevoerd Tuinontwerp. De Hooge Riet is in 1939 gebouwd als sanatorium en was de laatste jaren leegstaand en in verval. De nieuwe eigenaar Heijmans liet het rijksmonumentale complex transformeren tot een bijzondere woonomgeving, met 120 woningen – waarvan een deel nieuwbouw – rondom collectieve tuinen, een openbaar toegankelijk park dat de voortuin van het complex vormt, en een bosgebied dat het geheel aan drie kanten omsluit.
Weer mooi maken
“Bij de transformatie van het terrein leverde H+N+S de kaders: wij maakten het stedenbouwkundig plan en het ontwerp voor het terrein”, licht Hank van Tilborg, partner bij H+N+S Landschapsarchitecten, toe. De landschapsarchitecten werkten samen met twee architecten: Diederendirrix Architecten voor de nieuwbouw en Hylkema Erfgoed voor de renovatie van de historische gebouwen. “Men verwachtte dat het dorp op z’n kop zou staan, want we gingen ingrijpen in een Rijksmonument, er nieuwbouw aan toevoegen en een deel van de bomen kappen. Maar er is uiteindelijk niet één bezwaarschrift ingediend. Dat komt doordat we een goed doordacht plan hadden en daar vanaf het begin met veel mensen over praatten. Als je mensen uitlegt: we willen De Hooge Riet weer prachtig maken, maar daarbij is wel wat nieuwbouw nodig om het hiervoor benodigde geld te verdienen, dan heeft iedereen daar begrip voor.”
Een goed plan
“De stijl van H+N+S is: we maken een plan dat werkt, dat er niet alleen mooi uitziet maar ook doet wat het moet doen”, legt Van Tilborg uit. “Dat is niet zo vanzelfsprekend als het klinkt. Plannen die er op papier goed uitzien, werken soms in de praktijk niet: ze blijken lastig te onderhouden of worden anders gebruikt dan verwacht. Een plan dat werkt wil ook zeggen: de juiste planten op de juiste plek, dus kiezen voor planten die er thuishoren, zodat er niet te veel uitval is. Dat betekent dat we in de beginfase van een project relatief veel tijd steken in de plek bekijken, ons erin verdiepen, veel mensen spreken – zodat we een plan maken dat bij al die zaken aansluit.”
Steeds relevanter
“Een ‘werkend plan’ gaat ook over duurzaamheid”, zegt Van Tilborg. “Dat aspect kreeg tijdens mijn studie dertig jaar geleden wel aandacht in de collegezaal, maar was in de maatschappij nog lang niet mainstream. Met de huidige aandacht voor duurzaamheid wordt ons vak steeds relevanter en steeds beter begrepen door de buitenwereld. Mensen zien de toegevoegde waarde van ons vak. Landschapsarchitecten dragen bij aan de maatschappelijke acceptatie van een project: mensen zijn immers vaak voorstander van meer of beter groen. Projectontwikkelaars schakelen daarom vaak al in een vroege fase een landschapsarchitect in. Wij waren al vanaf het begin bij de vernieuwing van De Hooge Riet betrokken.”
Bewaren wat er is
“Onze basishouding is dat we heel zuinig zijn op wat we aantreffen, in de brede zin van het woord: dat kan cultuurhistorie zijn, maar ook bestaande beplanting, een mooie oude boom. Dat betekent dat we vrij gedienstig zijn. Het is niet zo dat we alles bewaren, maar we beginnen altijd wel met goed kijken wat we kunnen met het aanwezige. De conclusie kan zijn dat we bestaand groen tóch weghalen, maar dan hebben we er goed over nagedacht, we gaan nooit over één nacht ijs.” Zo werkte H+N+S Landschapsarchitecten ook bij dit project. “Dit terrein zat vol cadeautjes, op het gebied van monumentale beplanting en cultuurhistorie. De Hooge Riet is alleen al uniek door zijn ligging: midden in het dorp, pal naast het station. En dan de kwaliteit van de gebouwen, met bijzonder metselwerk, loggia’s, erkers en andere rijkdom. Vanuit zijn oude functie als sanatorium was de binnen-buitenrelatie heel belangrijk, met veel openslaande tuindeuren, ook een geschenk voor een ontwerper. Met zoveel cadeautjes konden we vrij simpel een prachtig plan maken. De belangrijkste vraag was: hoe houden we het betaalbaar? Daarvoor was de nieuwbouw onmisbaar.”
Tuin, park en bos
“Het meest duurzame is: iets níet doen. Een gebouw niet slopen maar hergebruiken, groen niet opnieuw aanleggen: duurzamer dan dat kan niet”, vertelt Van Tilborg. “Bij De Hooge Riet konden we tachtig procent laten zoals het was. Wij hebben iets toegevoegd zodat die tachtig procent er beter en mooier bij staat.” Uitgangspunt was een indeling in drie archetypen: tuin, park en bos. “De tuinlaag is bijna volledig toegevoegd, want van de oorspronkelijke tuin was vrijwel niets over. We hebben daarbij gekozen voor het aanleggen van verschillende hoven, elk met een eigen identiteit, zodat mensen van de ene naar de andere sfeer kunnen gaan: je gaat van een hof met een natuurlijke bossfeer naar een kruidentuin of een snijbloementuin.” Het beplantingsplan van de collectieve tuinen is gemaakt samen met Jacqueline van der Kloet. Van Tilborg: “In de tuinen prevaleren beeld en gebruik: de tuin ziet er prachtig uit en er zijn plekken waar je met elkaar kunt zitten en waar kinderen kunnen spelen. Natuur is in deze zone belangrijk maar niet dominant. Er groeien daar bijvoorbeeld soorten die voor de natuur minder waardevol zijn, maar die wel heel mooi zijn. Waar mogelijk hebben we soorten uitgezocht die die dubbelrol hebben, er zijn bijvoorbeeld bloeiende planten en klimplanten die mooi zijn én waardevol voor insecten, maar dat kon niet altijd.” Bij de boskraag echter prevaleert de natuur, legt Van Tilborg uit. “Deze is ontworpen met aandacht voor veiligheid, verbinding, voedsel, voortplanting en variatie, de ecologische vijf V’s. De beplanting is hier natuurlijk, dieren kunnen er schuilen, foerageren en een nestje bouwen. Het park zit er in functie tussenin: daar hebben we bijvoorbeeld voorgesteld om het gazon gedeeltelijk niet kort te maaien, zodat je kruidenrijk grasland krijgt.”
Kleine privétuin
Op enkele twee-onder-een-kapwoningen na bestaat De Hooge Riet uit appartementen. Een bijzondere keus in een omgeving waar het gebruikelijk is om een vrijstaande woning te hebben met parkeerplek in de voortuin en een grote achtertuin met schuur. Van Tilborg: “Dat vond de ontwikkelaar aanvankelijk wel spannend, maar de appartementen waren uiteindelijk eerder uitverkocht dan de twee-onder-een-kap. Mensen zagen de bijzondere kwaliteit van deze woningen in het groen, en namen voor lief dat ze een stukje moeten lopen naar hun auto en een kleine privétuin hebben. In plaats van een grote eigen tuin hebben ze nu de collectieve tuinen. De privétuinen zijn niet van de collectieve tuinen afgegrensd met hoge schuttingen of hekken maar met hagen, zodat er zachte overgangen zijn. In je privétuin heb je je eigen zitmeubilair, maar je kunt ook met je buren, gasten of een boek op het zitmeubilair in de collectieve tuin gaan zitten.”
Herkend en erkend
“In de voorbereidende fase legde ik in elke presentatie voor elk publiek uit dat we De Hooge Riet gingen vernieuwen”, besluit Van Tilborg. “Ik vertelde iedereen: ‘De Hooge Riet heeft prachtige gebouwen, maar die hebben allemaal achterstallig onderhoud, en een ooit prachtig terrein, dat geen schim meer is van wat het ooit was. Dat juweeltje gaan we oppoetsen. Daarvoor moeten wel sommige bomen gekapt worden en moet er nieuwbouw aangelegd worden. In ruil daarvoor krijgen jullie een mooi en heel bijzonder gebied terug.’ Dat heb ik de kopers destijds beloofd. De NVTL Award geeft voor ons aan dat dat gelukt is en door vakgenoten herkend en erkend wordt.”
NVTL Awards
Sinds 2022 reikt de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en landschapsarchitectuur (NVTL) de NVTL Awards uit, om de tuin- en landschapsarchitectuur stimuleren, Nederlandse ontwerpers erkenning geven voor hun werk en talent een podium bieden. Op 28 november 2024 werden de Awards voor de derde keer uitgereikt. De vakjury koos uit de 42 inzendingen winnaars in vier categorieën. H+N+S Landschapsarchitecten is met De Hooge Riet winnaar in de categorie Uitgevoerd Tuinontwerp. De Award voor Uitgevoerd Landschapsontwerp ging naar bureau HOSPER voor de VisKringloop in de Wieringermeer. Winnaar in de categorie Studie is Strootman Landschapsarchitecten voor het ontwerpend onderzoek Nederland Veganland? Jacob Heydorn Gorski, voormalig student aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam, kreeg de Talent Award voor zijn afstudeerproject Burnt: a Tale of Three Fires, over nieuwe manieren om met bosbranden op te gaan.